Krach 1929

Analiza krachu 1929 i wielkiej depresji po 1929 roku: jakie wnioski obecnie płyną z takiej analizy? Bez kawy się nie obejdzie :)

Giełda w USA w latach 1900-1940

Poniżej przygotowałem dla Was wykres głównego indeksu dla giełdy w USA sprzed stu lat: DJIA czyli Dow Jones Industrial Average. Głównego, ponieważ w tamtych czasach to przemysł stanowił kluczową część gospodarki (obok rolnictwa). Obecnie udział przemysłu w PKB w krajach rozwiniętych stanowi zaledwie około 20/30% a rolnictwo niskie kilka procent. Gro PKB tworzą usługi: około 75%.

Analiza krachu 1929: spadek indeksu DIJIA o 89 %(!)

Do 1925 roku giełda w USA długo poruszała się w trendzie bocznym: w przedziale około 50-100 pkt. Pomiędzy 1925 a 1929 rokiem nastąpiła nagła eksplozja i hossa pokoleniowa. 3 września 1929 roku indeks zanotował maksimum w wysokości 381 punktów. Po czym indeks załamał się i ostatecznie minimum bessy wyniosło 41 punktów, Było to w lipcu 1932 roku. Spadek indeksu wyniósł 89% (!):

Po tak dotkliwych spadkach giełda nie podniosła się przez kolejne dziesięć lat okresu międzywojennego czyli do wybuchu II wojny światowej w 1939 roku. W 1937 roku USA zanotowała kolejną bessę gdzie w dołku indeks DJIA znowu spadł poniżej okrągłej liczby stu punktów (w wyniku kolejnej depresji na przełomie 1937/1938). Dopiero wygranie wojny przez USA w 1945 roku spowodowały przebicie poziomu 381 pkt z 1929 roku. Stało się to dopiero dwadzieścia pięć lat po krachu czyli w 1954:

W kontekście powyższego wykresu warto wspomnieć, że „inwestowanie długoterminowe” może czasem naprawdę oznaczać długi termin. I to pomimo, że obecnie indeks DJIA znajduje się znacznie wyżej niż sto lat temu:

Oczywiście z perspektywy czasu nie wygląda to groźnie, jednak warto o tym pamiętać w przypadku własnej strategii inwestycyjnej: analiza krachu 1929 jest bardzo pomocna w tym zakresie.

Analiza wielkiej depresji 1929-1932

W latach 1929-1932  w USA i na całym świecie nastąpił głęboki kryzys i depresja, którego nie doświadczono w ciągu kilkuset lat. Poniżej grafika pokazująca o ile procent spadła wartość produkcji przemysłowej od szczytu koniunktury do dołka. Szczególnie warto zwrócić uwagę na Polskę, USA i Niemcy, gdzie spadek wartości produkcji przemysłowej przekroczył 40% (!):

Źródło: str. 10

W przypadku sektora rolniczego załamanie gospodarcze było jeszcze większe niż w przypadku produkcji przemysłowej (Polska, USA, Francja). Analiza krachu 1929 uświadamia ciekawe rzeczy.

Co ciekawe, poniższa grafika (źródło str. 9) wskazuje, że załamanie gospodarcze rozpoczęło się już przed krachem na giełdzie z jesieni 1929 roku. Na przykład w USA i Polsce był to początek 1929 roku. A w Niemczech już początek 1928 roku:

Wygląda więc na to, że powyższe dane, sprzed stu lat, potwierdzają, że i wtedy giełda była słabym wskaźnikiem wyprzedzającym szczyt koniunktury gospodarczej. Opisywałem to kiedyś na wykresach tutaj: Strategie przewidujące przyszłość gospodarki i giełdy: wskaźniki wyprzedzające koniunkturę.

Oznacza to też, że to nie krach na giełdzie w 1929 roku spowodował depresję w latach trzydziestych (a przynajmniej nie był głównym czynnikiem). Innymi słowy na giełdzie stało się to co jednocześnie działo się też już w gospodarce.

Gospodarka pomiędzy rokiem 1929 a 1933 złamała się. PKB, w zależności od  kraju, spadło od kilkunastu procent do nawet minus dwudziestu pięciu procent: Polska (!).

Źródło wykresu

W konsekwencji bardzo mocno ucierpiał przede wszystkim rynek pracy. Na przykład w USA bezrobocie wzrosło do prawie 30%:

Źródło wykresu

W Polskich warunkach takie bezrobocie już widzieliśmy, ale w USA bezrobocie było historycznie zazwyczaj kilka procent (np. 1929 rok pokazane na grafice powyżej to zaledwie trzy procent). Jak wyjątkowy to był okres w USA obrazuje poniższy wskaźnik bezrobocia dla USA w kolejnych latach:

Załamanie gospodarcze i depresja doprowadziły do dużej deflacji. Ceny w kilka lat spadły o jedną trzecią. Szczególnie boleśnie odczuli to rolnicy bo ceny produktów rolnych spadały bardziej niż przemysłowych.

Warto o tym wszystkim pamiętać przy analizowaniu np. przyczyn wybuchu II wojny światowej. Łatwiej też zrozumiemy dlaczego Wielka Brytania czy Francja w 1939 roku zostawiły Polskę na lodzie. Po prostu te państwa przeszły dopiero co gigantyczną depresję i załamanie gospodarcze i miały nadzieję, że nie dojdzie pomiędzy nimi a Hitlerem do wojny.  A jeżeli do tego dołożymy, że zaledwie dwadzieścia lat wcześniej skończyła się pozycyjna I wojna światowa: bilans to prawie 10 mln zabitych żołnierzy, jeszcze więcej rannych, nie jest dziwne, że w 1939 roku na zachodzie mało kto myślał o wojnie. Zresztą pewnie właśnie dlatego w 1940 roku Francja poddała się Hitlerowi prawie bez jednego strzału.

Analiza krachu 1929 na giełdzie a gospodarka

Po wykresie na którym przedstawiłem hossę lat 1925-1929 warto zadać sobie drugie pytanie. Czy w takim razie gigantyczny hossa z lat 1925-1929 nie była tylko ogromnym przewartościowaniem kursów akcji? W całkowitym oderwaniu od realnej gospodarki i zysków firm sprzed wielkiego krachu?

Wydaje się, że nie. Poniżej grafika pokazująca, że gospodarka rozwijała się w całym okresie po I pierwszej wojnie światowej aż do sławnego 1929 roku. A później nastąpiło załamanie i wielka depresja:

Źródło: www.eml.berkeley.edu/~cromer/great_depression.pdf str. 8

Dodatkowo w szczycie hossy spółki były notowane ze wskaźnikiem około dziewiętnaście razy zyski (źródło str. 6) Nie jest to tanio ale i nie bardzo drogo. Więc przyczyn krachu i późniejszej depresji należy znowu poszukiwać w czynnikach wpływających na stan gospodarki.

Zanim przejdę do przyczyn, poniżej przygotowałem dla Was wskaźnik liczby urodzeń na tysiąc mieszkańców. Dotyczy on Niemiec (nie było wtedy wskaźnika dzietności jak obecnie). Zauważcie, że w okresie wielkiej depresji współczynnik ten wynosił okolice wskaźnika z czasów I wojny światowej (!):

Źródło: wikipedia

Dopiero po odbiciu w światowej gospodarce a tym samym i Niemczech, w 1933 roku współczynnik ten rośnie. Nie ma co się dziwić, że Niemcy popierali Hitlera skoro był kojarzony jako ten, który odbudował gospodarkę.

Analiza krachu 1929 i wielkiej depresji a cykl dziesięcioletni

Na zakończenie tej części, czyż to nie ciekawe, że gospodarka miała problemy w:

• Okolice 1907/1908 roku ( kryzys finansowy bankowy: Panika roku 1907)
• Okolice 1918/1919 roku (koniec pierwszej wojny światowej)
• Okolice 1928/1929 roku (wielki krach)
• Okolice 1937/1938 roku (zakończony wybuchem II wojny światowej)

Co Wam to przypomina? Przecież to jest wzór dla mojego cyklu dziesięcioletniego (!) Bezrobocie spadnie do 5% w 2018 roku!: Cykl dziesięcioletni w gospodarce i na rynku pracy

Przyczyny krachu z 1929 roku oraz wielkiej depresji

Dwa główne nurty wyjaśniające przyczyny kryzysu umieściłem w dwóch pierwszych punktach

1. Całą winę zwalono na kapitalizm, kapitalistów i wolny rynek. Państwo musi więc mocno ingerować w gospodarkę od strony popytowej. Podejście interwencjonizmu zaproponował John Maynard Keynes wikipedia angielska, wikipedia Polska
2. Drugi nurt: całą winę zwala się na banki centralne i ingerencję państwa w gospodarkę. Innymi słowy to państwo i banki centralne najpierw stwarzają problem. A potem krzyczą: „musimy interweniować bo wolny rynek sam nie rozwiązuje problemu”. Tutaj głównym przedstawicielem jest Murray Rothbard. Podobne podejście reprezentuje też w dużym stopniu Milton Friedman.
3. Jest też koncepcja Kondratiewa o którym pisałem poprzednio: Krach i Wojna: pięćdziesięcioletni Cykl Kondratiewa a granice kreowania długów. Koncepcję tą, z oczywistych powodów, odrzucają osoby popierające poglądy Keynesa. Ingerencja w gospodarkę jest na rękę przede wszystkim politykom. Dzięki temu wyborcy czują, że potrzebują polityków, którzy są potrzebni do „naprawiania gospodarki”.
   Cyk Kondratiewa odrzucają ją też osoby z punktu drugiego. Uważają oni, że to błędna polityka monetarna i ingerencja państwa powoduje kryzysy i depresje. Stąd też nie ma powodów aby wierzyć w cykle. Wystarczy tylko wyeliminować wpływ banków centralnych oraz wpływ polityków na gospodarkę.
4. Myślę, że jest jeszcze jeden bardzo ważny sposób na wyjaśnienie kryzysów. W tym zakresie mieszczą się finanse behawioralne. Dwa pierwsze punkty powyżej zakładają, że człowiek jest racjonalny. I zachowuje się racjonalnie. Dotyczy to polityków ale i przedsiębiorców oraz konsumentów . A co jeżeli jednak człowiek nie zachowuje się racjonalnie? I nie podejmuje zawsze dobrych decyzji? No właśnie… Mogą powstawać depresje czy bąble spekulacyjne.

W zakresie wytłumaczenia dlaczego doszło do krachu w 1929 roku a szczególnie depresji, bardzo ciekawą koncepcję znajdziecie w tym dokumencie: Great Myths about Great Depression pdf (link do strony tutaj).

Jest kilkanaście stron: jeżeli kogoś to bardziej interesuje to warto go przeczytać bo krok po kroku opisuje co dokładnie działo się w tamtych czasach. Szczególnie np. jak giełda reagowała na informacje dotyczące wprowadzanych ustaw przez polityków.

Autor tłumaczy dlaczego doszło do kryzysu i dlaczego był taki głęboki. Zgodnie z jego argumentacją, która wydaje się być nawet sensowna, wielką depresję zafundowały światu USA i totalna niekompetencja Fedu oraz fatalne rozwiązania wprowadzone przez polityków, najpierw w USA, a potem w reszcie świata.

Autor podaje cztery punkty, z których pierwsze trzy tłumaczą przyczyny krachu 1929 oraz powody wielkiej depresji 1929-1933:

1. Polityka monetarna FEDu i cykl biznesowy.
   Najpierw w latach 1921-1929 FED napompował gospodarkę bardzo agresywną polityką monetarną prowadzona po pierwszej wojnie światowej. Początkiem 1929 bardzo mocno podniósł jednak stopy procentowe, co dodatkowo załamało już spowalniającą gospodarkę. I, uwaga, w 1931 roku FED dodatkowo mocno podniósł stopy procentowe. Spowodowało to w efekcie, że podaż pieniądza spadła o 30% w latach 1929-1932 (!).
2. Rozpad światowego systemu gospodarczego przez działania polityków w USA.
   Dokonało się to między innymi w postaci wprowadzenia gigantycznych ceł i opłat na produkty importowane do USA w 1930 roku (ustawa Smootha-Hawleya). Wywołało to działania odwetowe i załamanie handlu światowego. Obroty eksport-import spadły o połowę (!).
   Co najlepsze, wiele taryf zostało ustalonych  w USA wartościowo a nie jako procent przychodów. Przy gigantycznej deflacji, która później nastąpiła, dodatkowo załamało to handel międzynarodowy. Na przykład za importowany zegarek trzeba było zapłacić taryfę 4,5 dolara. Nie ważne było ile on kosztuje w imporcie. Tyle samo trzeba było za niego zapłacić jak na początku kosztował np. 5 dolarów, ale i po spadku cen o 50% do 2,5 dolara.
3. Wprowadzenie przez prezydenta Roosvelta programu „New Deal„. Co prawda Roosvelt objął prezydenturę w 1933 roku, ale tak naprawdę ten program został wprowadzony już przez prezydenta Hoovera (od 1930 roku). Było to centralne planowanie. Państwo kontrolowało prawie wszystko. Ustalano na przykład ceny produktów przez oficjalne cenniki przygotowywane przez urzędników.
   Cały program interwencjonizmu i robót publicznych był przeprowadzony przez gigantyczny wzrost wydatków, który nie miał pokrycia w przychodach budżetowych. W efekcie dług do PKB bardzo mocno wzrósł:
   Źródło: wikipedia

W efekcie powyższych działań doszło do zapaści gospodarki USA ale i światowej. Kryzys przerodził się w masowe bankructwa firm, banków i konsumentów (w USA zbankrutowało kilka tysięcy banków, szczególnie związanych z rolnikami). Kryzys w rolnictwie i znaczny spadek cen produktów rolnych (wyższy niż przemysłowych) spowodował, że rolnicy nie mogli korzystać z prodkuktów wytworzonych w przemyśle. To spowodowało kolejną falę bankructw firm, tym razem przemysłowych, oraz banków z nimi związanych.

Analiza krachu 1929 i wielkiej depresji po 1929 roku: podsumowanie

Czyli według powyższej koncepcji to USA, przez działania FEDu oraz polityków, stworzyło depresję, która rozlała się na cały świat.

I to tak naprawdę tłumaczy też dobrze działania banków centralnych w ostatnich latach oraz polityków. Robią przeciwnie niż było poprzednio:

1. Nie ograniczają płynności ale ją dostarczają.
2. Przez QE dostarczyły/dostarczają gotówki do bilansów banków, aby te pozbyły się toksycznych aktywów i dzięki temu nie zbankrutowały
3. Stąd też pewnie ostatnio dużo się mówi o umowie handlowej USA-Europa i zniesieniu ceł i taryf (poprzednio wprowadzenie ceł i taryf załamało handel międzynarodowy)

Patrząc na rynek pracy, bezrobocie spada a liczba miejsc jest na historycznych maksimach, jest więc inaczej niż było w latach trzydziestych:

Rynek pracy w USA od 1950:

Rynek pracy w Europie od 1981 roku:

A co z tego wyjdzie dalej? No właśnie jestem ciekaw Waszej opinii. Co myślicie na ten temat po tym artykule? Czy analiza krachu 1929 może być użyteczna w obecnych warunkach?

Analiza krachu i wielkiej depresji: ciekawe linki

Na temat zagadnień poruszanych w tym artykule jest bardzo wiele ciekawych materiałów. Poniżej kilka linków, jeżeli ktoś chciałby zgłębić bardziej temat:

• Americas Great Depression, książka Murray N. Rothbard w PDF (jest też po polsku)
• Forthcoming in the Encyclopedia Britannica: Great Depressiona
• The buble that Broke the World książka w PDF z roku 1932
• Wikipedia Great Deprression wersja angielska

Uwaga: Powyższy artykuł umieściłem w ramach punktu numer osiem w sekcji: >>> Strona główna>>> Jak inwestować >>> Punkt 8. Inwestowanie bezpośrednio w akcje: analiza fundamentalna.

Powyższy artykuł powstał w ramach współpracy z firmą ING Securities, promotorem certyfikatów ING Turbo na rynku polskim

W ramach współpracy powstanie osiem artykułów:

1. Krach i Wojna: pięćdziesięcioletni Cykl Kondratiewa a granice kreowania długów
2. Analiza krachu 1929 i wielkiej depresji po 1929 roku
3. Demografia Japonii a demografia Polski: wpływ na giełdę, gospodarkę i inflację
4. Co wpływa na kursy walut? Jakie są teorie dotyczące kształtowania się kursów walut w krótkim i długim okresie czasu?
5. Fundamentalna analiza rynku złota
6. Fundamentalna analiza rynku ropy naftowej
7. Fundamentalna analiza rynku gazu
8. Fundamentalna analiza rynku miedzi w kontekście KGHM

Uwaga: to nie jest artykuł sponsorowany. To znaczy, że ja sam wybrałem tematy na jakie będę pisał. Umowa o partnerstwie jest taka, że mogę napisać na powyższe tematy co tylko uznam, że warto napisać. I to właśnie zrobiłem/zrobię. Za podzielenie się moimi przemyśleniami otrzymam stałe wynagrodzenie.

Certyfikaty inwestycyjne ING Turbo

Certyfikaty umożliwiają inwestowanie w różne instrumenty finansowe notowane na całym świecie przy użyciu dźwigni finansowej o różnej wielkości.

Certyfikaty ING Turbo notowane są na polskiej giełdzie i można w nie inwestować kupując je w każdym biurze maklerskim. Można dzięki nim zarabiać zarówno na wzrostach jak i spadkach instrumentów bazowych. Emitentem i animatorem jest bank ING N.V. w Amsterdamie.

Dużą zaletą ING Turbo jest możliwość inwestowania w te instrumenty na rachunkach maklerskich IKE oraz IKZE ponieważ są one traktowane jako produkty rynku kasowego.

Uwaga: Inwestowanie przy użyciu dźwigni finansowej zwiększa potencjalne zyski ale i jednocześnie wiąże się też z odpowiednio większym ryzykiem.

Tutaj jest broszura na temat ING Turbo:

Na ósmej stronie powyższej broszury wytłumaczony jest krok po kroku przykład inwestowania i działania certyfikatu na akcje spółki PKO BP (można kliknąć aby powiększyć):

W przypadku certyfikatów ING Turbo warto zwrócić uwagę na poziom kosztów finansowania. Według informacji, które uzyskałem od ING, obecnie wyglądają one dla przykładowych instrumentów tak:

Więcej informacji na temat Certyfikatów ING Turbo znajdziecie w nagraniach video tutaj:

Pod powyższymi linkami znajdują się również informacje na temat kosztów oraz ryzyk związanych z inwestowaniem przy użyciu certyfikatów ING Turbo.

Po zapoznaniu się z powyższymi materiałami możecie sprawdzić swoją wiedzę w krótkim teście: trzynaście pytań i będziecie wiedzieć, czy któreś elementy wymagają głębszego poznania.

Poniżej znajduje się lista wszystkich instrumentów finansowych na które wystawiane są certyfikaty. Nie jest to katalog zamknięty, ING NV otwarty jest na zgłoszenia związane z zapotrzebowaniem na nowe instrumenty bazowe.

Uwaga: po kliknięciu w nazwę konkretnego certyfikatu, u góry strony macie podany tiker tego instrumentu: informacja ta jest pomocna przy składaniu zleceń w Waszym biurze maklerskim.

ING Securities zaprasza do udziału w wirtualnym konkursie inwestycyjnym: do wygrania cenne nagrody!

Dom Maklerski ING Securities wraz z Giełdą Papierów Wartościowych i Stowarzyszeniem Inwestorów Indywidualnych zapraszają do udziału w konkursie Turbo Wyzwanie. To już druga edycja konkursu inwestycyjnego!

Każdy z uczestników konkursu, za pośrednictwem platformy konkursowej, będzie mógł inwestować wirtualną kwotę 100 000 zł w certyfikaty ING Turbo oraz wybrane ETF-y i akcje.

Przez pierwsze dwa tygodnie (11.04 – 22.04 br.) – w fazie testowej – uczestnicy będą mogli zapoznać się z funkcjonowaniem platformy. Po jej zakończeniu licznik środków zostanie przywrócony do wyjściowej wartości i rozpoczną się właściwe zmagania konkursowe. Liczy się uzyskanie najwyższej stopy zwrotu.

Gra zakończy się 20 maja br. wyłonieniem zwycięzców. W konkursie do wygrania są Apple MacBook Air 13.3”, Apple iPad mini 4, iPhone 6, Huawei Watch, Samsung Galaxy Tab Pro 8.4 czy Kindle Paperwhite. Wręczenie nagród dla najlepszej 10 odbędzie się na prestiżowej konferencji „Wall Street” w Karpaczu, w czerwcu br.

W konkursie Turbo Wyzwanie może wziąć udział każdy kto zarejestruje się na platformie konkursowej dostępnej pod adresem www.grainwestycyjna.pl

Jeżeli po zapoznaniu się z powyższymi materiałami macie dodatkowe pytania związane z certyfikatami ING Turbo, pytajcie w komentarzach.